Όταν ο πρόεδρος της ΔΗΚΕΚ κ. Κώστας Κούκιος μου μίλησε για το video με τις σκέψεις νέων ανθρώπων άλλων μαρτυρικών πόλεων για το Καλαβρυτινό ολοκαύτωμα, τo oποίο μόλις παρακολουθήσαμε, αναρωτήθηκα για ποιο θέμα ακριβώς θα μιλούσαν οι νέοι στο video. Θα αναφέρονταν στην καταστροφή του Δεκεμβρίου του 1943 στα Καλάβρυτα ως γεγονός, όπως το καταγράφει ο ιστορικός σε ένα επιστημονικό πόνημα του; Ή μήπως οι αναφορές τους θα ήταν μπολιασμένες με τις μνήμες και τα τραύματα των δικών τους παππούδων και γιαγιάδων οι οποίοι έζησαν μια αντίστοιχη καταστροφή; Αναρωτήθηκα με άλλα λόγια αν οι σκέψεις και τα σχόλια των νέων στο video υπαγορεύονται από τις τραυματικές εμπειρίες των προγόνων τους που με κάποιο τρόπο έχουν γίνει και δικές τους εμπειρίες. Κάπως έτσι καταλήξαμε στον τίτλο «η σκιά του τραύματος στη ζωή των επιγόνων» ώστε να φωτιστεί μέσα από τούτη την εισήγηση το διαγενεακό αποτύπωμα τραυματικών γεγονότων και να αναδειχθεί ίσως η ανάγκη μελέτης του αποτυπώματος εκείνου του δραματικού Δεκέμβρη του ‘43 στο εδώ και το τώρα των οικογενειών που τον βίωσαν.
Στέκομαι σήμερα με σεβασμό και συστολή εδώ μπροστά σας λόγω του πόνου των προγόνων σας, αυτών που χάθηκαν και αυτών που έζησαν την καταστροφή και κλήθηκαν να ξαναστήσουν τον τόπο και τις ζωές τους, να προσπεράσουν τις στάχτες και το πέτυχαν παρά τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες, εσωτερικές και εξωτερικές, που συνάντησαν στο διάβα τους. Στέκομαι σήμερα εδώ με σεβασμό και συστολή διότι το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων δεν είναι απλώς μια σπαρακτική μνήμη του τόπου, αλλά πιθανότατα ένα τραύμα που αφορά ακόμα και τους επιγόνους όσων έζησαν την καταστροφή, δηλαδή εσάς, τα παιδιά σας και όσους θα πάρουν τη σκυτάλη από τα χέρια σας για να συνεχίσουν.
Προσπαθώντας να προσεγγίσω το θέμα του διαγενεακού τραύματος βασιζόμενος σε επιστημονικά ευρήματα θα αποπειραθώ στα επόμενα λεπτά να απαντήσω σε τρία ερωτήματα
Ερώτημα πρώτο: Τι είναι ψυχικό τραύμα και ποιες συνθήκες το προκαλούν;
Ερώτημα δεύτερο: Συνιστά το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων μια συνθήκη ικανή εν δυνάμει να προκαλέσει ψυχικό τραύμα;
Ερώτημα τρίτο και σπουδαιότερο: Το τραύμα διαχέεται από γενιά σε γενιά; Και αν ναι, πως εκδηλώνεται στους επιγόνους;
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με το πρώτο ερώτημα: Με τον όρο τραύμα στις επιστήμες της ψυχικής υγείας, δηλαδή στη ψυχιατρική και τη ψυχολογία αναφερόμαστε σε μια πληγή, σε μια τομή που διαρρηγνύει και κατακερματίζει τον ανθρώπινο ψυχισμό. Πως ανοίγουν τέτοιες πληγές και ρήγματα στις ψυχές των ανθρώπων; Ακραίες, απρόβλεπτες εμπειρίες όπως φυσικές καταστροφές, πολεμικές συρράξεις, η σεξουαλική βία προκαλούν έντονα αισθήματα φόβου, ανημπόριας, απώλειας του ελέγχου και της ασφάλειας. Τις παράλογες αυτές εμπειρίες δεν τις χωράει ο νους και η ψυχή, δεν είναι διόλου εύκολη η επεξεργασία τους και η ενσωμάτωση τους στην ψυχολογική και προσωπική μας διαδρομή. Με άλλα λόγια, ο πόνος είναι τόσο μεγάλος που προκαλεί ψυχικό τραυματισμό. Θραύσματα της εμπειρίας, εικόνες, ήχοι, μυρωδιές, συναισθήματα, σκέψεις, σωματικές αντιδράσεις, που συνδέονται με το τραυματικό γεγονός επηρεάζουν τη προσωπική μας εξέλιξη και αν πρόκειται για συλλογικό τραύμα τη συλλογική μας διαδρομή. Δεν είναι διόλου σπάνιο να παλεύουμε να «ξεχνάμε» την ύπαρξή της πληγής και να αδυνατούμε να εξηγήσουμε γιατί νιώθουμε αυτά που νιώθουμε και γιατί αντιδράμε με τον τρόπο που αντιδράμε. Αρνητικές πεποιθήσεις όπως “Δεν είμαι ασφαλής”, “Κινδυνεύω να πεθάνω”, “Δεν έχω τον έλεγχο” επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας. Καταστάσεις, πρόσωπα, λόγια που με κάποιον τρόπο παραπέμπουν -συνειδητά ή ασυνείδητα- στις τραυματικές μας εμπειρίες, προκαλούν μέσα μας υπερβολικές και δυσανάλογες σε σχέση με το ερέθισμα αντιδράσεις.
Για να πετυχαίνει το άτομο να κρύβει την πληγή, καταβάλει άλλοτε χωρίς επίγνωση, άλλοτε συνειδητά επίμονες και επίπονες προσπάθειες, καταναλώνει την ψυχική ικμάδα και ζωντάνια του. Σε κάποιες περιπτώσεις, που σίγουρα δεν είναι ο κανόνας, εξουθενώνεται τόσο πολύ ώστε ανοίγει ο δρόμος για την εμφάνιση συμπτωμάτων όπως το άγχος, η αυτομομφή που βασίζεται στην υπόνοια πως το τραύμα ίσως οφείλεται και σε δική του υπαιτιότητα, επαναβιώσεις του τραύματος (τα γνωστά flash-backs), ανησυχία, δυσκολίες με τον ύπνο. Τα συμπτώματα αυτά μπορούν σε κάποιες περιπτώσεις να στοιχειοθετούν τη διάγνωση της διαταραχής του μετατραυματικού στρες. Πρόσφατες μελέτες δείχνουν πως η τραυματική εμπειρία των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης και το επακόλουθο χρόνιο στρες που προκάλεσε σχετίζονται και με σωματική ευαλωτότητα. Συγκεκριμένα φαίνεται πως επιζήσαντες των στρατοπέδων συγκέντρωσης έχουν μεγαλύτερη απώλεια εγκεφαλικής ουσίας καθώς γερνούν σε σχέση με άτομα που δεν είχαν αντίστοιχη εμπειρία, ενώ οι άνθρωποι αυτοί έχουν και μεγαλύτερο κίνδυνο για την εμφάνιση άνοιας.
Η απάντηση στο δεύτερο ερώτημα που τέθηκε, δηλαδή αν το ολοκαύτωμα τούτης της γης το 1943 συνιστά συνθήκη που μπορεί να προκάλεσε ψυχικά τραύματα, είναι καταφατική. Η εκτέλεση του ανδρικού πληθυσμού, η πυρπόληση της πόλης και ο εγκλεισμός των γυναικόπαιδων στο σχολείο συνιστούν μια συνθήκη που οικοδομήθηκε με τα υλικά της απειλής του θανάτου, της καταστροφής, των σοβαρών τραυματισμών, εν τέλει της απώλειας του ελέγχου και της ναρκοθέτησης κάθε έννοιας εμπιστοσύνης. Η τραγικότητα της καταστροφής και η ένταση των συναισθημάτων που αυτή πυροδοτεί ακόμα και σήμερα κάνουν ίσως να διαλάθει της προσοχής μας το πόσο τραυματική ήταν η ατμόσφαιρα ανησυχίας και ασφυξίας τις ημέρες πριν το ολοκαύτωμα, οπότε και ο κλοιός γύρω από την πόλη βαθμιαία έσφιγγε καθώς οι κατοχικές δυνάμεις πλησίαζαν τα Καλάβρυτα και στο διάβα τους λεηλατούσαν περιουσίες, σκότωναν αθώους, πυρπολούσαν χωριά. Και ακόμα πόσο ανατροφοδοτικές του τραύματος υπήρξαν οι άλλες δύο επιδρομές των Γερμανών στην περιοχή η μία τη Μεγάλη Παρασκευή του 1944 και η άλλη τον Ιούλιο του ίδιου έτους όπως και η εμπειρία της σιωπής των δέκα περίπου μηνών που μεσολάβησαν ανάμεσα στην καταστροφή έως την οριστική αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων από την Αχαϊα. Το τελευταίο το υπογραμμίζω μιας και γνωρίζουμε καλά πως η αφήγηση του τραύματος είναι τμήμα της θεραπείας των τραυματικών εμπειριών. Ας μην ξεχνούμε λοιπόν πως πέραν των νεκρών και της υλικής καταστροφής που άφησαν πίσω τους οι επιδρομείς, είναι και οι πληγές που άνοιξαν στις ψυχές αυτών που επέζησαν του ολέθρου. Πόση ψυχική δύναμη έκρυβαν μέσα τους άραγε οι επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος τούτης της πολύς που αποδεκατισμένοι αλλά πάντοτε μαχητές, ταγμένοι στη ζωή κι όχι στον θάνατο, προσπέρασαν την καταστροφή, ξανάχτισαν τα πυρπολημένα τους σπίτια, δούλεψαν, πάλεψαν, ανάστησαν τα παιδιά τους και την πολιτεία τους, άνοιξαν δρόμους και βάδισαν παρά τις δυσκολίες προς το μέλλον;
Έρχομαι τώρα στο τρίτο και κεντρικό ερώτημα που έχει άμεση σχέση και με τους πρωταγωνιστές του video που μόλις παρακολουθήσαμε. Μιλούν τα παιδιά αυτά για την καταστροφή των Καλαβρύτων ως ιστορικό γεγονός καταστροφής και πολεμικής βίας; Ή μήπως μιλούν για το δικό τους τραύμα; Μπορούν παιδιά που γεννήθηκαν δεκαετίες μετά το τραυματικό γεγονός αλλά ζουν στο τόπο της καταστροφής και συμμετέχουν σε ένα τέτοιο video να μιλάνε για το δικό τους τραύμα; Η απάντηση είναι και εδώ καταφατική! Τα τραύματα βασανίζουν όχι μόνο αυτούς που αντιμετώπισαν τη βία, την καταστροφή ή τον πόλεμο. Η σκιά του τραύματος φαίνεται να πέφτει βαριά πάνω και στους επιγόνους τους. Το τραύμα διαχέεται στις γενιές, στο χρόνο και στο χώρο, κληρονομείται και μεταδίδεται.
Δεν στηρίζεται σε υπόνοιες ή υποθέσεις αυτός ο ισχυρισμός. Πρώτον σύμφωνα με τα διεθνή διαγνωστικά κριτήρια που βοηθούν τους ιατρούς να θέτουν τις διαγνώσεις των ασθενειών, το μετατραυματικό στρες δεν προϋποθέτει να είναι κανείς μάρτυρας μιας τραυματικής εμπειρίας, αρκεί να πληροφορείται περί του τραυματικού γεγονότος από κάποιο αγαπημένο πρόσωπο του που έζησε το γεγονός. Στην περίπτωση μας, να ζει την καταστροφή του τόπου μέσα από τις αυθόρμητες περιγραφές ή τη σιωπή της γιαγιάς, του παππού, της μάνας ή του πατέρα. Δεύτερον και άμεσα σχετιζόμενο με την βία που εμπεριέχει το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων και άλλων πόλεων και χωριών της πατρίδας μας κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής: Σημαντικές μελέτες έδειξαν πως κάποια από τα παιδιά ανθρώπων που βίωσαν τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης εμφάνισαν και αυτά συμπτώματα μετατραυματικού στρες. Επίσης, σε σχέση με ανθρώπους που δε φέρουν το βάρος ενός τραύματος στην οικογένεια τους, οι επίγονοι των επιζώντων του Εβραϊκού ολοκαυτώματος είναι πιο ευάλωτοι στην εμφάνιση ψυχιατρικών διαταραχών όπως η κατάθλιψη, οι αγχώδεις διαταραχές ή το μετατραυματικό στρες όταν εκτεθούν σε ψυχοπιεστικές συνθήκες σύμφωνα με τα αποτελέσματα μελέτης που συμπεριέλαβε ισραηλινούς στρατιώτες που πολέμησαν στο Λίβανο. Στα ίδια αποτελέσματα καταλήγουν και μελέτες οικογενειών Αμερικανών στρατιωτών του πολέμου του Βιετνάμ.
Το γεγονός ότι οι γόνοι οικογενειών με τραυματικές εμπειρίες είναι ιδιαζόντως ευάλωτοι παραμένει εν πολλοίς δίχως ερμηνεία. Δεν γνωρίζουμε αν είναι απότοκη του συχνού αυθόρμητου μοιράσματος της εμπειρίας του τραύματος με τα παιδιά ή μήπως σχετίζεται με ανεπαρκή γονεϊκή φροντίδα, με τα καταθλιπτικά και αγχώδη συμπτώματα, τους δυσεξήγητους σωματικούς πόνους και τους εφιάλτες που συχνά ταλανίζουν τους γονείς με το τραύμα. Τέτοια συμπτώματα καθώς και η ανεπαρκής γονεϊκή φροντίδα συνιστούν ψυχοπιεστικούς παράγοντες, «κοινωνικά παθογόνα», αν μου επιτρέπεται ο όρος, που μολύνουν και τα άλλα μέλη της οικογένειας. Ο ψυχικός κόσμος των παιδιών των θυμάτων συνταράσσεται από το αυθόρμητο μοίρασμα των τραυματικών εμπειριών του γονιού. Μάλιστα αν η έκθεση αυτή λάβει χώρα δίχως την αναγκαία προετοιμασία και σε μια άγουρη φάση της ζωής του παιδιού, κατά την οποία δεν έχει τα συναισθηματικά και νοητικά εργαλεία για να επεξεργαστεί τα δεδομένα, ίσως τα πράγματα γίνουν ακόμα πιο οδυνηρά. Ουσιαστικά οι μελέτες σε οικογένειες επιζώντων του Εβραϊκού ολοκαυτώματος αναδεικνύουν κάποιες δυσκολίες των γονιών να προσφέρουν στα παιδιά τους συναισθηματική υποστήριξη, φροντίδα, καθοδήγηση, συναισθηματική ζεστασιά, αφού είναι απασχολημένοι με την καθησύχαση των δικών τους φόβων και του άγχους τους.
Τα μέλη της δεύτερης γενιάς εσωτερικεύουν τις ψυχολογικές δυσκολίες και ευαισθησίες των τραυματισμένων γονιών τους. Συγκρίνουν τις δικές τους ψυχικές δοκιμασίες με αυτές των γονιών τους τείνοντας κάποιες φορές να υποβαθμίζουν τη βαρύτητα των δικών τους προβλημάτων και βασάνων, ενώ αμφισβητούν το κουράγιο, τη δύναμη και τη ψυχική ανθεκτικότητα τους. Νιώθουν άβολα με τα εν πολλοίς φυσιολογικά για κάθε παιδί αρνητικά συναισθήματα τους έναντι του γονιού που φέρει το τραύμα. Σε κάποιες περιπτώσεις ίσως προσεγγίζουν με ενοχή θετικά συναισθήματα τους όπως η χαρά και η ευχαρίστηση, ενώ μεγαλύτερη είναι η οικειότητα που έχουν με αρνητικά συναισθήματα όπως το πένθος και η θλίψη.
Η προσπάθεια διάρρηξης αυτού του γκρίζου πλέγματος δεν είναι πάντα εύκολη για τους επιγόνους. Η υποστήριξη από τον κοινωνικό περίγυρο, τα κοινωνικά δίκτυα, συγγενείς και φίλοι, η αλληλεγγύη, η αμοιβαία εμπιστοσύνη έχουν θετική επίδραση στη ψυχική και σωματική υγεία, αυξάνουν την ανθεκτικότητα έναντι του στρες και του τραύματος. Η πορεία αυτών που επέζησαν του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος είναι περίτρανη απόδειξη πως το τραύμα δύναται να λειτουργήσει και ως καταλύτης δημιουργικότητας, αξιακού επαναπροσανατολισμού, επανακαθορισμού προτεραιοτήτων, μεγαλύτερης δέσμευσης σε ουσιαστικές σχέσεις που συνιστούν ακλόνητα θεμέλια της ανθεκτικότητας και της μετατραυματικής ανάπτυξης ατόμων και κοινοτήτων.
Ανακεφαλαιώνοντας: Το ολοκαύτωμα τούτης της γης από τις Γερμανικές δυνάμεις κατοχής συνιστά μια εμπειρία για τους επιζήσαντες τραγική που σημάδεψε τις ζωές τους. Η οδυνηρή αυτή εμπειρία έχει χαρακτήρα ξεκάθαρα τραυματικό. Η βιβλιογραφία δείχνει με σαφήνεια πως το τραύμα κληρονομείται τουλάχιστον στη δεύτερη γενιά. Δυστυχώς δεν εντόπισα δεδομένα σχετικά με το τραύμα στη δεύτερη γενιά που να αναφέρονται σε τόπους του δικτύου των μαρτυρικών πόλεων και χωριών της πατρίδα μας. Δε θα ήθελα τα όσα παραπάνω αναφέρθηκαν να θεωρηθούν προσπάθεια να χωρέσουν οι πιθανές συνέπειες του Ολοκαυτώματος των Καλαβρύτων στο σήμερα σε σχήματα ξένα όπως οι συνέπειες του πολέμου του Βιετνάμ ή των γερμανικών στρατοπέδων συγκέντρωσης. Αλίμονο. Αν αναλογιστούμε όμως πως πολλές φορές η λογοτεχνία θέτει πρώτη τον δάκτυλον εις τον τύπον των ήλων θεμάτων που καίνε και ανατρέξουμε και στο πρόσφατο βιβλίο του Ηλία Μαγκλίνη με τον εύγλωττο τίτλο «Είμαι όσα έχω ξεχάσει», ίσως αξίζει να ενσκήψουμε στο πιθανό αποτύπωμα του τραύματος στο σήμερα. Είναι σημαντικό να ριχτεί λίγο φως και στη σκιά του Ολοκαυτώματος στους επιγόνους της γενιάς της καταστροφής του Δεκέμβρη του ’43. Η ευαισθητοποίηση έναντι και αυτής της διάστασης του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος είναι καίριας σημασίας. Είναι σημαντική αφενός για την ποιότητα ζωής των επιγόνων. Αφετέρου είναι κρίσιμη αυτή η διάσταση και ως εν δυνάμει πρόσθετο βέλος στη φαρέτρα των διεκδικήσεων ηθικής και έμπρακτης συλλογικής δικαίωσης των ανθρώπων, που παρά την οδύνη, τις απώλειες και τις στάχτες, πέτυχαν με την ανθεκτικότητα και τη ψυχική και σωματική δύναμη τους να σηκώσουν στους ώμους τους το μέλλον τους.
Κλείνοντας επιστρέφω στο video που πριν λίγο παρακολουθήσαμε. Τα παιδιά σε αυτό δε μιλούν για μια μακρινή πόλη στο Χελμό, στην ορεινή Αχαϊα που έπεσε θύμα της καταστροφικής μανίας των Γερμανών κατακτητών το μακρυνό 1943. Μιλούν πιθανότατα για το δικό τους τραύμα που διαχυμένο στο χώρο και στο χρόνο συνιστά την κοινή τραυματική εμπειρία, αποτελεί μια ακόμα κορυφή του βουνού της συλλογικής μνήμης που καίει, ενός βουνού που σε λίγο καιρό θα κληθούν να σηκώσουν στους ώμους τους…
Kαλάβρυτα, 11 Δεκεμβρίου 2021