Σημείωση σε μια ανορθογραφία της συλλογικής μνήμης

Του Δρ. Π.Κ. Αλεξόπουλου, Αν. Καθηγητή Ψυχιατρικής-Ψυχογηριατρικής στο Τμήμα Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών

 

Στη συλλογική μνήμη αναλλοίωτα έχει εντυπωθεί πως ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, υπουργός Στρατιωτικών επί εμφυλίου πολέμου χαρακτήρισε τo στρατόπεδο συγκέντρωσης κομμουνιστών στη Μακρόνησο «νέο Παρθενώνα». Πρόκειται για μια σκόπιμη παρερμηνεία που αναπαράγεται συστηματικά παρά τις ιστορικές μαρτυρίες που ξεκάθαρα τη διαψεύδουν [1]. Ο Κανελλόπουλος σε δήλωση του το Φεβρουάριο του έτους 1949 που δημοσιεύθηκε ένα μήνα αργότερα στο φυλλάδιο «Σκαπανεύς» που εξέδιδε η στρατιωτική διοίκηση της νήσου ανέφερε τα παρακάτω: «Η Ελλάς που άλλοτε έδωσε στην ανθρωπότητα τον Παρθενώνα και την Αγία Σοφία, φιλοσόφους και ποιητές με παγκόσμια ακτινοβολία, βρέθηκε τώρα στην τραγική θέση τέκνα της να έχουν λάβει τα όπλα εναντίον της. Αναγκάστηκε να δημιουργήσει αυτό το στρατόπεδο σε μια προσπάθεια να επαναφέρει τα τέκνα της αυτά στους κόλπους της»[2,3]. Ο Ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος που ήταν, ως κρατούμενος του στρατοπέδου,  αυτήκοος μάρτυρας της δήλωσης του Κανελλόπουλου στα αγγλικά προς του ξένους δημοσιογράφους [4] εξήγησε πως η παρεξήγηση δημιουργήθηκε από κάποιον δημοσιογράφο ο οποίος μη γνωρίζοντας μάλλον καλά την αγγλική γλώσσα απομόνωσε τη λέξη Παρθενώνας και επιπόλαια ισχυρίστηκε πως ο Κανελλόπουλος αποκάλεσε τη Μακρόνησο «νέο Παρθενώνα» [5]. Υπογραμμίζεται σε τούτο το σημείο πως το υποτιθέμενο περιστατικό έχει διαψευστεί και από το Λεωνίδα Κύρκο, ιστορικό ηγέτη της ανανεωτικής Αριστεράς, σε δημόσια εκδήλωση της Ένωσης Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ) [1].

Έχουν κάποια σημασία τα ανωτέρω σήμερα ή είναι απλώς περσινά ξινά σταφύλια; Η διαφύλαξη της αλήθειας και της ειλικρίνειας στην ιστορική μνήμη συνιστά καίριο ταυτοτικό ζήτημα. Η βαριά σκιά των χρόνων εκείνων αναδεικνύεται δίχως άλλο και από την επιλογή του νέου ηγέτη του ΣΥΡΙΖΑ να επισκεφθεί τη Μακρόνησο κατά την εσωκομματική προεκλογική περίοδο σε μια προσπάθεια εμβάπτισης της υποψηφιότητας του στην τραυματική ιστορική διαδρομή της Ελληνικής κομμουνιστικής Αριστεράς.

Τα παραπάνω συνεισφέρουν στην αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας. Σε καμιά περίπτωση δεν υπαινίσσονται την αντίθεση του Κανελλόπουλου στη δημιουργία και λειτουργία του στρατοπέδου της Μακρονήσου. Για τον Κανελλόπουλο η λειτουργία του στρατοπέδου συνδεόταν με την «ανάγκην της κατοχυρώσεως της νίκης των όπλων» και όχι «με το αίτημα της λήθης…ούτε με το αίσθημα της επιείκειας» το οποίο χαρακτηρίζει σε δηλώσεις του στο κοινοβούλιο στις 30 Σεπτεμβρίου 1949 «τουλάχιστον πρόωρον» μιας και «αντίκειται προς το συμφέρον του έθνους και προς την ασφάλειαν της χώρας» [1]. Σκληροί λόγοι εναρμονισμένοι με το κλίμα του πέρατος μιας σχεδόν εξαετούς, ένοπλης, αδελφοκτόνας αντιπαράθεσης κατά την οποία αθώοι και πατριώτες εβδόμης αποστάξεως, όπως ο φοιτητής Κίτσος Μαλτέζος [6] και ο Συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός «δεν είχαν πάνω στην πατρώα γη θέση για να σταθούν» [7]…

[1] Μελέτης Μελετόπουλος. Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ο πολιτικός, ο διανοούμενος και η εποχή του. Εκδόσεις Καπόν

[2] Νίτσα Λουλέ-Θεοδωράκη. Αποχαιρετισμός. Εκδόσεις Καραμπερόπουλος

[3] Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος. Αναπολήσεις, τόμος Β. Εκδόσεις Παπαζήση

[4] Νίκος Ι. Νικολόπουλος. Παναγιώτης Κανελλόπουλος ο πολιτικός της σύνθεσης και του μέτρου. Εκδόσεις Περί Τεχνών

[54] Xρήστος Αθ. Μούλιας. Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1902-1986]. Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη

[6] Πέτρος Στ. Μακρής-Στάικος. Κίτσος Μαλτέζος ο αγαπημένος των θεών. Βιβλιοπωλείον της Εστίας

[7] Στεφανίδης Δ. Ιωάννης. Ανεπιθύμητοι και Αναλώσιμοι, οι αντάρτες του συνταγματάρχη Ψαρρού και ο κατοχικός Εμφύλιος. Εκδόσεις Επίκεντρο

 

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ, 09 Ιανουαρίου 2023

Xαμάδα εν μέσω της διαδικασίας εκλογής νέου προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ

“Στα μεγάλα σοβαρά κόμματα οι αλλαγές δεν μπορούν να γίνονται όπως όταν πάμε να πάρουμε ένα λαχείο στο δρόμο, παρακαλώντας να μας τύχει να κερδίσουμε. Στα μεγάλα σοβαρά κόμματα δεν συστήνονται οι υποψήφιοι εκ του μηδενός, δεν είναι άνθρωποι χωρίς καμία εμπειρία”…

Νίκος Μαρατζίδης

Πολιτικός επιστήμονας, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα, στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας και στο Πανεπιστήμιο της Κεράλα στην Ινδία

Xαμάδες

Ireland must rebalance economy, ecology and ethics         

President Micheal D Higgins

 

 

 

How important is Cork for your writing?

Cork is the place I know. I am shaped by it and it’s the lens through which I view the world 

Billy O’Callaghan

 

 

Ψυχική στήριξη στην ορεινή Αχαΐα – Τρία κέντρα υγείας σε ένα πιλοτικό πρόγραμμα

Τρία κέντρα υγείας σε ένα πιλοτικό πρόγραμμα που προσανατολίζεται στις εκφυλιστικές παθήσεις που φέρνει η εποχή μας.

Της Μαρίνας Ριζογιάννη

Η δημογραφική γήρανση είναι μία από τις σημαντικές προκλήσεις του 21ου αιώνα και ιδιαίτερα στις αναπτυγμένες χώρες, όπου η ταχύτητα της γήρανσης έχει αυξητικούς ρυθμούς. Μέσα σε 15 χρόνια ένας στους 4 ανθρώπους στην ΕΕ θα είναι 65 ετών και άνω και 1 στους 8 θα είναι άνω των 75 ετών!

Η επίδραση αυτής της αυξητικής τάσης της γήρανσης στην υγειονομική περίθαλψη θα ενισχυθεί από μια δυσανάλογη αύξηση της συχνότητας των ψυχικών παθήσεων της τρίτης ηλικίας όπως είναι η άνοια, η γηριατρική κατάθλιψη, το ντελίριο, και άλλα ψυχογηριατρικά σύνδρομα. Στην Ελλάδα ο επιπολασμός της άνοιας κυμαίνεται περίπου στο 5% και αυξάνεται σε 22% σε άτομα άνω των 80 ετών, της κατάθλιψης 17%, και για τα άλλα γηριατρικά σύνδρομα όπως η ψύχωση στην Τρίτη ηλικία είναι 2%.

Στην Ελλάδα ο μη αστικός πληθυσμός στην απογραφή του 2019 ήταν 21%. Η μικρή διαθεσιμότητα λειτουργών ψυχικής υγείας και εξειδικευμένων λειτουργών ψυχικής υγείας για άτομα της 3ης ηλικίας στις περιοχές που προσδιορίζονται ως μη αστικές και απομακρυσμένες έχει ως αποτέλεσμα, διεθνώς, την περιθωριοποίηση των ασθενών αλλά και την αρνητική έκβαση των προβλημάτων ψυχικής υγείας. Συνεπώς, οι ηλικιωμένοι με ψυχικές διαταραχές δικαιούνται να έχουν τη φροντίδα και τη θεραπεία που τους αρμόζει και η οποία παρέχεται από επαγγελματίες υγείας εξειδικευμένους σε αυτόν τον τομέα, λαμβάνοντας υπόψη ότι το «γήρας έχει τις ηλικίες του» και συνεπώς διαφορετικές ανάγκες.

Η παρέμβαση
Σε αυτό έρχεται να βοηθήσει το Πρόγραμμα Ολοκληρωμένης Παρέμβασης Ψυχογηριατρικής Υποστήριξης (ΟΠΨΥ) που εφαρμόζει το υπουργείο Υγείας. Στο πλαίσιο αυτού έχει αναπτυχθεί Ψυχογηριατρική Ομάδα Αχαΐας με επίκεντρο το Ψυχογηριατρικό Ιατρείο της Ψυχιατρικής Κλινικής (διευθυντής – καθηγητής Φίλιππος Γουρζής) του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Πατρών και συντονιστή τον αναπληρωτή καθηγητή Ψυχιατρικής Παναγιώτη Αλεξόπουλο.

Τι ακριβώς είναι το πρόγραμμα ψυχογηριατρικής υποστήριξης;

Είναι ένα συνεργατικό πρόγραμμα ψυχογηριατρικής περίθαλψης ατόμων της 3ης ηλικίας που ζουν εκτός των τειχών των μεγάλων αστικών κέντρων το οποίο οργανώνεται από το Υπουργείο Υγείας και το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Επικεφαλής της όλης προσπάθειας είναι ο Καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Αντώνης Πολίτης. Το πρόγραμμα στηρίζεται στη συνέργεια των τριτοβάθμιων ψυχογηριατρικών ιατρείων της Αλεξανδρούπολης, του Αιγηνήτειου Νοσοκομείου και του ΠΓΝΠατρών με δομές της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, όπως το ΚΥ Σουφλίου, το ΚΥ Τήνου ή τα ΚΥ Χαλανδρίτσας και Ερυμάνθειας στη Δυτική Ελλάδα. Η συνέργεια αυτή ευοδώνεται μέσω της συνδυαστικής χρήση διεπιστημονικών ηλεκτρονικών υπηρεσιών (διαδικτύου, τηλεϊατρικής) και κλασσικών υπηρεσιών.

Πως θα εφαρμοστεί στην πράξη;

Στην εφαρμογή της ΟΠΣΥ κομβικός είναι ο ρόλος της Ψηφιακής πλατφόρμας Hellenic Remote Mental Health Services for old age (He. R. Me. S). H πλατφόρμα εξασφαλίζει φιλικές, προς τους ωφελούμενους και τους λειτουργούς της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας καινοτόμες τηλειατρικές υπηρεσίες τηλεκπαίδευσης, τηλεδιάσκεψης και τηλεσυμβουλευτικής. Τα ψυχογηριατρικά ιατρεία θα συνδράμουν τους υγειονομικούς των ΚΥ ασύχρονα αλλά και σύγχρονα στη διάγνωση και θεραπευτική προσέγγιση ψυχικών-γηριατρικών διαταραχών. Ένα παράδειγμα σύγχρονης συνδρομής είναι η εξέταση ταυτόχρονα μέσω τηλεδιάσκεψης και δια ζώσης του ασθενούς. Ο ιατρός του ΚΥ Ερυμάνθειας επισκέπεται κατ’οίκον προγραμματισμένα έναν ασθενή με προβλήματα κινητικότητας αλλά και κατάθλιψη και συνδέεται μέσω ηλεκτρονικών μέσων με το ψυχογηριατρικό ιατρείο του ΠΓΝΠατρών για να εξεταστεί ο ασθενής για τον οποίο υπάρχουν ανοικτά, δύσκολα διαγνωστικά και θεραπευτικά ζητήματα.

Έχει γίνει καταγραφή των αναγκών στην περιοχή μας;

Η συστηματική καταγραφή των αναγκών είναι μια από τις προτεραιότητες της ΟΠΣΥ.  Ενδελεχείς συζητήσεις με τις κατά τόπους ψυχογηριατρικές ομάδες έχουν ήδη ρίξει φως στις προκλήσεις και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα διαφορετικά ΚΥ στην προσέγγιση ηλικιωμένων με κατάθλιψη, άγχος ή διαταραχές της συμπεριφοράς. Το πρόγραμμα πραγματοποιείται πιλοτικά σε τρεις εντελώς διαφορετικές, γεωγραφικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτισμικά περιοχές της χώρας (Θράκη, Κυκλάδες, Αχαϊα). Με αυτό τον τρόπο θα συλλεγούν πολύτιμες πληροφορίες που θα λειτουργήσουν σαν πυξίδα για την επέκταση του προγράμματος. Παράλληλα το πρόγραμμα ενισχύει τη συμμετοχή στη διαμόρφωση του και των ίδιων των ασθενών αλλά και των οικείων τους (patient and public voice) προκειμένου να ανταποκρίνεται όσο το δυνατό καλύτερα στις ανάγκες του εκάστοτε εδώ και τώρα.

Υπάρχει το πλαίσιο για την εφαρμογή του προγράμματος στην περιοχή μας

Το προσωπικό των ΚΥ Ερυμάνθειας και Χαλανδρίτσας αλλά και του Νοσοκομειου Καλαβρύτων αγκάλιασαν ολόθερμα την όλη προσπάθεια. Υγειονομικοί από τις δομές της Αχαϊας που είναι μέλη του προγράμματος  συμμετείχαν σε ένα εντατικό πρόγραμμα τηλεκπαίδευσης και με πολύ ενθουσιασμό έχουν ήδη εντάξει ηλικιωμένους στο πρόγραμμα.

Συμμετέχοντες της ψυχογηριατρικής ομάδας Αχαϊας:

ΚΥ Ερυμάνθειας: Kαλλιόπη Σαββοπούλου (νοσηλεύτρια), Βασίλειος Στάμος (ιατρός), Μαρία Καρδαρά (ιατρός, διευθύντρια)

ΚΥ Χαλανδρίτσας: Ελισάβετ Θανοπούλου (ιατρός), Κωνσταντίνος Κωστούλας (ιατρός), Γρηγόρης Αλόκριος (ιατρός, διευθυντής)

Νοσοκομείο Καλαβρύτων: Έλσα Κάμπος (ιατρός), Χαρά Σακαρέλου (ιατρός), Ιωάννα Σφυρή (διοικήτρια νοσοκομείου)

Πελοπόννησος, 6 Ιουνίου 2022

Εγκληματική διαστροφή ή ψυχική νόσος;

«Τελικά, μιλάμε για εγκληματική διαστροφή ή για ψυχική νόσο; Οι δράστες σε αυτές τις περιπτώσεις έχουν πλήρη συνείδηση της εγκληματικής πράξης τους ή έχουν μειωμένο καταλογισμό λόγω ψυχιατρικής ασθένειας;». Χρήστος Βεργανελάκης

H δημόσια συζήτηση που πυροδοτήθηκε από τα περιστατικά σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων εστίασε και στο ερώτημα «εγκληματικές πράξεις ή ψυχική νόσος και κατ’ επέκταση μειωμένος καταλογισμός;». Στο ερώτημα αυτό εμπεριέχεται η γενίκευση «η ψυχική νόσος σημαίνει μειωμένο καταλογισμό». Η γενίκευση αυτή είναι απότοκη πιθανότατα του στίγματος της ψυχικής νόσου. Η ιατρική ειδικότητα της ψυχιατρικής ασχολείται με νόσους που χαρακτηρίζονται από πολύ διαφορετικά συμπτώματα. Είναι τελείως διαφορετικές νόσοι για παράδειγμα η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, η σχιζοφρένεια, η παιδοφιλική διαταραχή και η κατάθλιψη. Επίσης, κάθε νόσος έχει διαφορετικούς βαθμούς σοβαρότητας συμπτωμάτων, όπως ακριβώς η καρδιακή ανεπάρκεια δεν ισοδυναμεί σε όλες τις περιπτώσεις με αδυναμία εκτέλεσης σωματικής
δραστηριότητας χωρίς δυσφορία, η οποία χαρακτηρίζει μόνο τις βαρύτερες εκδοχές της νόσου. Συνεπώς, δε συνεπάγεται πως κάθε άτομο με ψυχική νόσο που διέπραξε σοβαρό έγκλημα, εγκλιμάτισε λόγω της ψυχικής νόσου, ούτε ότι βρισκόταν σε τέτοια ψυχική κατάσταση κατά την τέλεση του εγκλήματος, που καθίσταται ανεύθυνο ενώπιον του νόμου, ούτε πως λόγω της ψυχικής νόσου είναι ακατάλληλο να δικαστεί. Η ταύτιση της ψυχικής νόσου γενικά με μειωμένο καταλογισμό είναι αυθαίρετη και στερείται επιστημονικής θεμελίωσης. Ούτε στην ιατρική φροντίδα ούτε στην απονομή δικαιοσύνης υπάρχουν ετοιμοπαράδοτες βεβαιότητες. Oι δικαστικοί λειτουργοί και οι πραγματογνώμονες ψυχίατροι, που πιθανόν θα εμπλακούν στις υποθέσεις, θα επιληφθούν. Aς αφήσουμε τους καθ’ ύλην αρμόδιους να πράξουν το καθήκον τους…

Πάνος Αλεξόπουλος
Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής-Ψυχογηριατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, Επισκέπτης Καθηγητής Τμήματος Ιατρικής Trinity College Dublin

Πελοπόννησος, 23 Οκτωβρίου 2022

Στην αυγή της νέας χρονιάς…

“Το μόνο ασφαλές κριτήριο επιτυχίας [για καθένα μας] είναι να αδιαφορεί για την επιτυχία του και να είναι συνεπής με τις πεποιθήσεις του…”

Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1902-1986)

 

Η σκιά του Τραύματος στη ζωή των επιγόνων

Όταν ο πρόεδρος της ΔΗΚΕΚ κ. Κώστας Κούκιος μου μίλησε για το video με τις σκέψεις νέων ανθρώπων άλλων μαρτυρικών πόλεων για το Καλαβρυτινό ολοκαύτωμα, τo oποίο μόλις παρακολουθήσαμε, αναρωτήθηκα για ποιο θέμα ακριβώς θα μιλούσαν οι νέοι στο video. Θα αναφέρονταν στην καταστροφή του Δεκεμβρίου του 1943 στα Καλάβρυτα ως γεγονός, όπως το καταγράφει ο ιστορικός σε ένα επιστημονικό πόνημα του;  Ή μήπως οι αναφορές τους θα ήταν μπολιασμένες με τις μνήμες και τα τραύματα των δικών τους παππούδων και γιαγιάδων οι οποίοι έζησαν μια αντίστοιχη καταστροφή; Αναρωτήθηκα με άλλα λόγια αν οι σκέψεις και τα σχόλια των νέων  στο video υπαγορεύονται από τις τραυματικές εμπειρίες των προγόνων τους που με κάποιο τρόπο έχουν γίνει και δικές τους εμπειρίες. Κάπως έτσι καταλήξαμε στον τίτλο «η σκιά του τραύματος στη ζωή των επιγόνων» ώστε να φωτιστεί μέσα από τούτη την εισήγηση το διαγενεακό αποτύπωμα τραυματικών γεγονότων και να αναδειχθεί ίσως η ανάγκη μελέτης του αποτυπώματος εκείνου του δραματικού Δεκέμβρη του ‘43 στο εδώ και το τώρα των οικογενειών που τον βίωσαν.

Στέκομαι σήμερα με σεβασμό και συστολή εδώ μπροστά σας λόγω του πόνου των προγόνων σας, αυτών που χάθηκαν και αυτών που έζησαν την καταστροφή και κλήθηκαν να ξαναστήσουν τον τόπο και τις ζωές τους, να προσπεράσουν τις στάχτες και το πέτυχαν παρά τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες, εσωτερικές και εξωτερικές, που συνάντησαν στο διάβα τους. Στέκομαι σήμερα εδώ με σεβασμό και συστολή διότι το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων δεν είναι απλώς μια σπαρακτική μνήμη του τόπου, αλλά πιθανότατα ένα τραύμα που αφορά ακόμα και τους επιγόνους όσων έζησαν την καταστροφή, δηλαδή εσάς, τα παιδιά σας και όσους θα πάρουν τη σκυτάλη από τα χέρια σας για να συνεχίσουν.

Προσπαθώντας να προσεγγίσω το θέμα του διαγενεακού τραύματος βασιζόμενος σε επιστημονικά ευρήματα θα αποπειραθώ στα επόμενα λεπτά να απαντήσω σε τρία ερωτήματα

Ερώτημα πρώτο: Τι είναι ψυχικό τραύμα και ποιες συνθήκες το προκαλούν;

Ερώτημα δεύτερο: Συνιστά το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων μια συνθήκη ικανή εν δυνάμει να προκαλέσει ψυχικό τραύμα;

Ερώτημα τρίτο και σπουδαιότερο: Το τραύμα διαχέεται από γενιά σε γενιά;  Και αν ναι, πως εκδηλώνεται στους επιγόνους;

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με το πρώτο ερώτημα: Με τον όρο τραύμα στις επιστήμες της ψυχικής υγείας, δηλαδή στη ψυχιατρική και τη ψυχολογία αναφερόμαστε σε μια πληγή, σε μια τομή που διαρρηγνύει και κατακερματίζει τον ανθρώπινο ψυχισμό. Πως ανοίγουν τέτοιες πληγές και ρήγματα στις ψυχές των ανθρώπων; Ακραίες, απρόβλεπτες εμπειρίες όπως φυσικές καταστροφές, πολεμικές συρράξεις, η σεξουαλική βία προκαλούν έντονα αισθήματα φόβου, ανημπόριας, απώλειας του ελέγχου και της ασφάλειας. Τις παράλογες αυτές εμπειρίες δεν τις χωράει ο νους και η ψυχή, δεν είναι διόλου εύκολη η επεξεργασία τους και η ενσωμάτωση τους στην ψυχολογική και προσωπική μας διαδρομή. Με άλλα λόγια, ο πόνος είναι τόσο μεγάλος που προκαλεί ψυχικό τραυματισμό.  Θραύσματα της εμπειρίας, εικόνες, ήχοι, μυρωδιές, συναισθήματα, σκέψεις, σωματικές αντιδράσεις, που συνδέονται με το τραυματικό γεγονός επηρεάζουν τη προσωπική μας εξέλιξη και αν πρόκειται για συλλογικό τραύμα τη συλλογική μας διαδρομή. Δεν είναι διόλου σπάνιο να παλεύουμε να «ξεχνάμε» την ύπαρξή της πληγής και να αδυνατούμε να εξηγήσουμε γιατί νιώθουμε αυτά που νιώθουμε και γιατί αντιδράμε με τον τρόπο που αντιδράμε. Αρνητικές πεποιθήσεις όπως “Δεν είμαι ασφαλής”, “Κινδυνεύω να πεθάνω”, “Δεν έχω τον έλεγχο” επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας. Καταστάσεις, πρόσωπα, λόγια που με κάποιον τρόπο παραπέμπουν -συνειδητά ή ασυνείδητα- στις τραυματικές μας εμπειρίες, προκαλούν μέσα μας υπερβολικές και δυσανάλογες σε σχέση με το ερέθισμα αντιδράσεις.

Για να  πετυχαίνει το άτομο να κρύβει την πληγή, καταβάλει άλλοτε χωρίς επίγνωση, άλλοτε συνειδητά επίμονες και επίπονες προσπάθειες, καταναλώνει την ψυχική ικμάδα και ζωντάνια του. Σε κάποιες περιπτώσεις, που σίγουρα δεν είναι ο κανόνας, εξουθενώνεται τόσο πολύ ώστε ανοίγει ο δρόμος για την εμφάνιση συμπτωμάτων όπως το άγχος, η αυτομομφή  που βασίζεται στην υπόνοια πως το τραύμα ίσως οφείλεται και σε δική του υπαιτιότητα, επαναβιώσεις του τραύματος (τα γνωστά flash-backs), ανησυχία, δυσκολίες με τον ύπνο. Τα συμπτώματα αυτά μπορούν σε κάποιες περιπτώσεις να στοιχειοθετούν τη διάγνωση της διαταραχής του μετατραυματικού στρες. Πρόσφατες μελέτες δείχνουν πως η τραυματική εμπειρία των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης και το επακόλουθο χρόνιο στρες που προκάλεσε σχετίζονται και με σωματική ευαλωτότητα. Συγκεκριμένα φαίνεται πως επιζήσαντες των στρατοπέδων συγκέντρωσης έχουν μεγαλύτερη απώλεια εγκεφαλικής ουσίας καθώς γερνούν σε σχέση με άτομα που δεν είχαν αντίστοιχη εμπειρία, ενώ οι άνθρωποι αυτοί έχουν και μεγαλύτερο κίνδυνο για την εμφάνιση άνοιας.

Η απάντηση στο δεύτερο ερώτημα που τέθηκε, δηλαδή αν το ολοκαύτωμα τούτης της γης το 1943 συνιστά συνθήκη που μπορεί να προκάλεσε ψυχικά τραύματα,  είναι καταφατική. Η εκτέλεση του ανδρικού πληθυσμού, η πυρπόληση της πόλης και ο εγκλεισμός των γυναικόπαιδων στο σχολείο συνιστούν μια συνθήκη που οικοδομήθηκε με τα υλικά της απειλής του θανάτου, της καταστροφής, των σοβαρών τραυματισμών, εν τέλει της απώλειας του ελέγχου και της ναρκοθέτησης κάθε έννοιας εμπιστοσύνης. Η τραγικότητα της καταστροφής και η ένταση των συναισθημάτων που αυτή πυροδοτεί ακόμα και σήμερα κάνουν ίσως να διαλάθει της προσοχής μας το πόσο τραυματική ήταν η ατμόσφαιρα ανησυχίας και ασφυξίας τις ημέρες πριν το ολοκαύτωμα, οπότε και ο κλοιός  γύρω από την πόλη βαθμιαία έσφιγγε καθώς οι κατοχικές δυνάμεις πλησίαζαν τα Καλάβρυτα και στο διάβα τους λεηλατούσαν περιουσίες, σκότωναν αθώους, πυρπολούσαν χωριά. Και ακόμα πόσο ανατροφοδοτικές του τραύματος υπήρξαν οι άλλες δύο επιδρομές των Γερμανών στην περιοχή η μία τη Μεγάλη Παρασκευή του 1944 και η άλλη τον Ιούλιο του ίδιου έτους όπως και η εμπειρία της σιωπής των δέκα περίπου μηνών που μεσολάβησαν ανάμεσα στην καταστροφή έως την οριστική αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων από την Αχαϊα. Το τελευταίο το υπογραμμίζω μιας και γνωρίζουμε καλά πως η αφήγηση του τραύματος είναι τμήμα της θεραπείας των τραυματικών εμπειριών. Ας μην ξεχνούμε λοιπόν πως πέραν των νεκρών και της υλικής καταστροφής που άφησαν πίσω τους οι επιδρομείς, είναι και οι πληγές που άνοιξαν στις ψυχές αυτών που επέζησαν του ολέθρου. Πόση ψυχική δύναμη έκρυβαν μέσα τους άραγε οι επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος τούτης της πολύς που αποδεκατισμένοι αλλά πάντοτε μαχητές, ταγμένοι στη ζωή κι όχι στον θάνατο, προσπέρασαν την καταστροφή, ξανάχτισαν τα πυρπολημένα τους σπίτια, δούλεψαν, πάλεψαν, ανάστησαν τα παιδιά τους και την πολιτεία τους, άνοιξαν δρόμους και βάδισαν παρά τις δυσκολίες προς το μέλλον;

Έρχομαι τώρα στο τρίτο και κεντρικό ερώτημα που έχει άμεση σχέση και με τους πρωταγωνιστές του video που μόλις παρακολουθήσαμε. Μιλούν τα παιδιά αυτά για την καταστροφή των Καλαβρύτων ως ιστορικό γεγονός καταστροφής και πολεμικής βίας; Ή μήπως μιλούν για το δικό τους τραύμα; Μπορούν παιδιά που γεννήθηκαν δεκαετίες μετά το τραυματικό γεγονός αλλά ζουν στο τόπο της καταστροφής και συμμετέχουν σε ένα τέτοιο video να μιλάνε για το δικό τους τραύμα; Η απάντηση είναι και εδώ καταφατική! Τα τραύματα βασανίζουν όχι μόνο αυτούς που αντιμετώπισαν τη βία, την καταστροφή ή τον πόλεμο. Η σκιά του τραύματος φαίνεται να πέφτει βαριά πάνω και στους επιγόνους τους. Το τραύμα διαχέεται στις γενιές, στο χρόνο και στο χώρο, κληρονομείται και μεταδίδεται.

Δεν στηρίζεται σε υπόνοιες ή υποθέσεις  αυτός ο ισχυρισμός. Πρώτον σύμφωνα με τα διεθνή διαγνωστικά κριτήρια που βοηθούν τους ιατρούς να θέτουν τις διαγνώσεις των ασθενειών, το μετατραυματικό στρες δεν προϋποθέτει να είναι κανείς μάρτυρας μιας τραυματικής εμπειρίας, αρκεί να πληροφορείται περί του τραυματικού γεγονότος από κάποιο αγαπημένο πρόσωπο του που έζησε το γεγονός. Στην περίπτωση μας, να ζει την καταστροφή του τόπου μέσα από τις αυθόρμητες περιγραφές ή τη σιωπή της γιαγιάς, του παππού, της μάνας ή του πατέρα.  Δεύτερον και άμεσα σχετιζόμενο με την βία που εμπεριέχει το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων και άλλων πόλεων και χωριών της πατρίδας μας κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής: Σημαντικές μελέτες έδειξαν πως κάποια από τα παιδιά ανθρώπων που  βίωσαν τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης εμφάνισαν και αυτά συμπτώματα μετατραυματικού στρες. Επίσης, σε σχέση με ανθρώπους που δε φέρουν το βάρος ενός τραύματος στην οικογένεια τους, οι επίγονοι των επιζώντων του Εβραϊκού ολοκαυτώματος είναι πιο ευάλωτοι στην εμφάνιση ψυχιατρικών διαταραχών όπως η κατάθλιψη, οι αγχώδεις διαταραχές ή το μετατραυματικό στρες όταν εκτεθούν σε ψυχοπιεστικές συνθήκες σύμφωνα με τα αποτελέσματα μελέτης που συμπεριέλαβε ισραηλινούς στρατιώτες που πολέμησαν στο Λίβανο. Στα ίδια αποτελέσματα καταλήγουν και μελέτες οικογενειών Αμερικανών στρατιωτών του πολέμου του Βιετνάμ.

Το γεγονός ότι οι γόνοι οικογενειών με τραυματικές εμπειρίες είναι ιδιαζόντως ευάλωτοι παραμένει εν πολλοίς δίχως ερμηνεία. Δεν γνωρίζουμε αν είναι απότοκη του συχνού αυθόρμητου μοιράσματος της εμπειρίας του τραύματος με τα παιδιά ή μήπως σχετίζεται με ανεπαρκή γονεϊκή φροντίδα, με τα καταθλιπτικά και αγχώδη συμπτώματα, τους δυσεξήγητους σωματικούς πόνους και τους εφιάλτες που συχνά ταλανίζουν τους γονείς με το τραύμα. Τέτοια συμπτώματα καθώς και η ανεπαρκής γονεϊκή φροντίδα συνιστούν ψυχοπιεστικούς παράγοντες, «κοινωνικά παθογόνα», αν μου επιτρέπεται ο όρος, που μολύνουν και τα άλλα μέλη της οικογένειας. Ο ψυχικός κόσμος των παιδιών των θυμάτων συνταράσσεται από  το αυθόρμητο μοίρασμα των τραυματικών εμπειριών του γονιού. Μάλιστα αν η έκθεση αυτή λάβει χώρα δίχως την αναγκαία προετοιμασία και σε μια άγουρη φάση της ζωής του παιδιού, κατά την οποία δεν έχει τα συναισθηματικά και νοητικά εργαλεία για να επεξεργαστεί τα δεδομένα, ίσως τα πράγματα γίνουν ακόμα πιο οδυνηρά.  Ουσιαστικά οι μελέτες σε οικογένειες επιζώντων του Εβραϊκού ολοκαυτώματος αναδεικνύουν κάποιες  δυσκολίες των γονιών να προσφέρουν στα παιδιά τους συναισθηματική υποστήριξη, φροντίδα, καθοδήγηση, συναισθηματική ζεστασιά, αφού είναι απασχολημένοι με την καθησύχαση των δικών τους φόβων και του άγχους τους.

Τα μέλη της δεύτερης γενιάς εσωτερικεύουν τις ψυχολογικές δυσκολίες και ευαισθησίες των τραυματισμένων γονιών τους. Συγκρίνουν τις δικές τους ψυχικές δοκιμασίες με αυτές των γονιών τους τείνοντας κάποιες φορές να υποβαθμίζουν τη βαρύτητα των δικών τους προβλημάτων και βασάνων, ενώ αμφισβητούν το κουράγιο, τη δύναμη και τη ψυχική ανθεκτικότητα τους. Νιώθουν άβολα με τα εν πολλοίς φυσιολογικά για κάθε παιδί αρνητικά συναισθήματα τους έναντι του γονιού που φέρει το τραύμα. Σε κάποιες περιπτώσεις ίσως προσεγγίζουν με ενοχή θετικά συναισθήματα τους όπως η χαρά και η ευχαρίστηση, ενώ μεγαλύτερη είναι η οικειότητα που έχουν με αρνητικά συναισθήματα όπως το πένθος και η θλίψη.

Η προσπάθεια διάρρηξης αυτού του γκρίζου πλέγματος δεν είναι πάντα εύκολη για τους επιγόνους. Η υποστήριξη από τον κοινωνικό περίγυρο, τα κοινωνικά δίκτυα, συγγενείς και φίλοι, η αλληλεγγύη, η αμοιβαία εμπιστοσύνη έχουν θετική επίδραση στη ψυχική και σωματική υγεία, αυξάνουν την ανθεκτικότητα έναντι του στρες και του τραύματος. Η πορεία αυτών που επέζησαν του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος είναι περίτρανη απόδειξη πως το τραύμα δύναται να λειτουργήσει και ως καταλύτης δημιουργικότητας, αξιακού επαναπροσανατολισμού, επανακαθορισμού προτεραιοτήτων, μεγαλύτερης δέσμευσης σε ουσιαστικές σχέσεις που συνιστούν ακλόνητα θεμέλια της ανθεκτικότητας και της μετατραυματικής  ανάπτυξης ατόμων και κοινοτήτων.

Ανακεφαλαιώνοντας: Το ολοκαύτωμα τούτης της γης από τις Γερμανικές δυνάμεις κατοχής συνιστά μια εμπειρία για τους επιζήσαντες τραγική που σημάδεψε τις ζωές τους. Η οδυνηρή αυτή εμπειρία έχει χαρακτήρα ξεκάθαρα τραυματικό. Η βιβλιογραφία δείχνει με σαφήνεια πως το τραύμα κληρονομείται τουλάχιστον στη δεύτερη γενιά. Δυστυχώς δεν εντόπισα δεδομένα σχετικά με το τραύμα στη δεύτερη γενιά που να αναφέρονται σε τόπους του δικτύου των μαρτυρικών πόλεων και χωριών της πατρίδα μας. Δε θα ήθελα τα όσα παραπάνω αναφέρθηκαν να θεωρηθούν προσπάθεια να χωρέσουν οι πιθανές συνέπειες του Ολοκαυτώματος των Καλαβρύτων στο σήμερα σε σχήματα ξένα όπως οι συνέπειες του πολέμου του Βιετνάμ ή των γερμανικών στρατοπέδων συγκέντρωσης. Αλίμονο. Αν αναλογιστούμε όμως πως πολλές φορές η λογοτεχνία θέτει πρώτη τον δάκτυλον εις τον τύπον των ήλων θεμάτων που καίνε και ανατρέξουμε και στο πρόσφατο βιβλίο του Ηλία Μαγκλίνη με τον εύγλωττο τίτλο «Είμαι όσα έχω ξεχάσει», ίσως αξίζει να ενσκήψουμε στο πιθανό αποτύπωμα του τραύματος στο σήμερα. Είναι σημαντικό να ριχτεί λίγο φως και στη σκιά του Ολοκαυτώματος στους επιγόνους της γενιάς της καταστροφής του Δεκέμβρη του ’43. Η ευαισθητοποίηση έναντι και αυτής της διάστασης του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος είναι καίριας σημασίας. Είναι σημαντική αφενός για την ποιότητα ζωής των επιγόνων. Αφετέρου είναι κρίσιμη αυτή η διάσταση και ως εν δυνάμει πρόσθετο βέλος στη φαρέτρα των διεκδικήσεων ηθικής και έμπρακτης συλλογικής δικαίωσης των ανθρώπων, που παρά την οδύνη, τις απώλειες και τις στάχτες, πέτυχαν με την ανθεκτικότητα και τη ψυχική και σωματική δύναμη τους να σηκώσουν στους ώμους τους το μέλλον τους.

Κλείνοντας επιστρέφω στο  video που πριν λίγο παρακολουθήσαμε. Τα παιδιά σε αυτό δε μιλούν για μια μακρινή πόλη στο Χελμό, στην ορεινή Αχαϊα που έπεσε θύμα της καταστροφικής μανίας των Γερμανών κατακτητών το μακρυνό 1943. Μιλούν πιθανότατα για το δικό τους τραύμα που διαχυμένο  στο χώρο και στο χρόνο συνιστά την κοινή τραυματική εμπειρία, αποτελεί μια ακόμα κορυφή του βουνού της συλλογικής μνήμης που καίει, ενός βουνού που σε λίγο καιρό θα κληθούν να σηκώσουν στους ώμους τους…

Kαλάβρυτα, 11 Δεκεμβρίου 2021

Family Papers

In the last four weeks I enthousiasticaly and passionately read a book with the title “Family Papers, written by Sarah Abrevaya Stein. Mainly based on epistolic dialogues between members of four generations of a Salonical Shephardic family, it manages to depict in a really enjoyable and vivid way the historical route of a family confronted by the deep political and financial changes that signified the transformation of  empires into a world of nations. While reading it I learned critical details of the historical presence of the Jews in Greece. I was really impressed to get to know that Salonica was officially renamed to Thessaloniki not earlier than 1936 and that in the same year the most prominent member of the family enriched the Salonican list of candidates for the Greek parliament of the right-wing Freethinkers’ party of General Ioannis Metaxas. Unfortunately, a few years later the Greek authorities “fruitfully cooperated” with the occupying authorities to erase Europe’s largest Jewish burial ground, i.e. the Sephardic cemetery of Salonica, and used sacred stones to build new walkways as well as the Aristotle University of Thessaloniki! This was just a single act of destruction of the signs of Sephardic historical presence  in a chain of long-lasting efforts to break the continuity of a multinational society in a strategic Balkan port and city.

I really recommend the book of Dr. Stein as  a key reading to those who are interested in the history of people/communities of one of the most historical cities in the Balkan peninsula. The book may also embody a source of interpretations for the dominance for many years  prior the outburst of the financial crisis in 2009 of local political powers that systematically fostered an exclusive, fortress mentality.

“Four generations, a century, and a distance of some seven thousand miles seperated the Sa’adi with whom this book began and the Sadi with whom it ends.  These Levys were connected not only by blood and name, but also by their Judaism and their Sephardic culture, and by their committment to tradition. They were also connected by the most fragile of materials-paper… The simple act of letter writing [was] used to bind the branches of the extended Levy family, grafting connections that would not otherwise have been made. [For most of them] the past continued to matter. The women and men in the extended Levy family were fiercely independent creatures of their eras, but they were also descendants”.

Hθικό τραύμα και πανδημία

Του Π. Κ. Αλεξόπουλου

Η πανδημία που έχει ενσκήψει έχει διαμορφώνει συνθήκες σχεδόν πολεμικές. Καταναγκαστικοί περιορισμοί μετακινήσεων και συναθροίσεων, επαγγελματίες που μάχονται με τις σωματικές αντοχές τους προκειμένου να επιτελέσουν το χρέος τους ή αποσύρονται στα μετόπισθεν «χτυπημένοι» από το νέο κορωνοϊό και η διαρκής αγωνία για την επάρκεια των μηχανισμών αντιμετώπισης της απειλής συνθέτουν μια πολεμική πραγματικότητα.  Δεν είναι τυχαίες οι λέξεις που χρησιμοποιούνται όταν γίνεται λόγος για τη διαχείριση  της υγειονομικής κρίσης. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης η πραγμάτευση του θέματος της πανδημίας κατακλύζεται από λέξεις όπως για παράδειγμα «μάχη», «πόλεμος», «απειλή», «πρώτη γραμμή», «στρατιωτικός», «επίθεση», «ειρήνη», «ανάγκη», «βοήθεια», «προσπάθεια» (Wicke and Bolognesi 2020).  Μέσα σε αυτό το κλίμα γίνεται τους τελευταίους μνήμες ολοένα και συχνότερα λόγος για τον ηθικό τραυματισμό που μπορεί να προκληθεί στο  ψυχοπιεστικό πλαίσιο της πανδημίας, ενώ η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση εξέδωσε πρόσφατα οδηγίες για τη διαχείριση του (Maguen and Price 2020).

Το ηθικό τραύμα είναι απόρροια της ενεργητικής ή παθητικής εμπλοκής σε πράξεις και πρακτικές ασύμβατες με ηθικές αρχές και αξίες, ή της αδυναμίας αποτροπής τέτοιων πράξεων και πρακτικών (Shale 2020). Η απόκλιση των τελευταίων από τις προσδοκώμενες και αναμενόμενες συμπεριφορές, η σκιά που πέφτει κατά τον Τ. S. Eliot ανάμεσα στη θεωρία και στην πραγμάτωση της, αίρει την εμπιστοσύνη και δημιουργεί ανασφάλεια. Δύναται να πυροδοτήσει εσωτερική ένταση, αγωνία, άγχος, τύψεις, θυμό, δυσαρέσκεια, αμηχανία, αίσθημα ταπείνωσης. Το ηθικό τραύμα μπορεί να οδηγήσει σε ψυχικές διαταραχές όπως η διαταραχή της προσαρμογής, η κατάθλιψη ή το burnout, αν και δεν ταυτίζεται μαζί τους.

Η πανδημία του νέου κορωνοϊού συνιστά πηγή ηθικών τραυμάτων μιας και το αποτύπωμα της διάψευσης προσδοκιών, της αθέτησης υποσχέσεων, του εγκλωβισμού στον πραγματισμό ή της παραβίασης περιορισμών είναι σήμερα εξαιρετικά έντονο λόγω της κρισιμότητας των ωρών. Εκατομμύρια άνθρωποι καλούνται να εφαρμόσουν (αύτο-)περιοριστικά μέτρα, να υποστούν οικονομική ζημιά και σε κάποιες περιπτώσεις να στερήσουν αγαπημένα πρόσωπα τους από τη φροντίδα και τη στήριξη τους, προκειμένου να περιοριστεί η διάδοση του νέου ιού και να προστατευθεί η υγεία των πολλών, αλλά αγνώστων. Σε μια εποχή (εκκλήσεων) αυτοθυσίας, τα ηθικά τραύματα ανήκουν ολοένα και συχνότερα στην ημερήσια διάταξη μιας και οι συνθήκες που τα πυροδοτούν δεν είναι σπάνιες και η ευαλωτότητα μεγάλη. Από την ελαφρότητα της ποδηλατικής εκδρομής στο δάσος της Πεντέλης εν μέσω σκληρού lockdown, έως διακρίσεις στην περίθαλψη ασθενών βάσει ηλικίας, πλήθους συνοδών νοσημάτων ή της φύσης της βασικής νόσου, το αναγκαστικά σιωπηλό και απόκοσμο «αντίο» στα θύματα του ιού, αλλά και έως την πιθανή αξιοποίηση της συγκυρίας για προώθηση αμφισβητούμενων δομικών αλλαγών, όπως π.χ. το κλείσιμο τμημάτων σε νοσοκομεία (Shale 2020), διαμορφώνεται ένα σκηνικό αβεβαιότητας,  δυσπιστίας και ανησυχίας που καθιστά την αποτροπή ή διόρθωση  ηθικά τραυματικών πρακτικών κατεπείγουσες.

Η θεραπεία του ηθικού τραύματος, δηλαδή η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης και της ελπίδας, βασίζεται αφενός στην ευαισθητοποίηση και ανοιχτότητα έναντι του φαινομένου του ηθικού τραύματος και αφετέρου στην αναζήτηση και υιοθέτηση κοινών  αξιακών τόπων που θα λειτουργήσουν ως πυξίδα στην αναζήτηση των αναγκαίων διορθωτικών κινήσεων. Η αναγνώριση και η κατανόηση του τραύματος και των συναισθηματικών αντιδράσεων που σχετίζεται με αυτό για επαρκή χρόνο και σε ένα πλαίσιο ειλικρίνειας και ανοιχτότητας είναι τα πρώτα απαραίτητα βήματα. Από εκεί και πέρα, η αναγνώριση της ισότητας της ηθικής οπτικής του θύματος με αυτή των εμπλεκομένων στην πρόκληση του τραύματος, η αναφορά σε κοινά αποδεκτούς κανόνες, η ανάληψη ευθύνης για τα κακώς κείμενα και δράσης για τη διόρθωση τους συνιστούν εχέγγυα για την υπέρβαση του ηθικού τραύματος. Ο οδικός αυτό χάρτης είναι δίχως άλλο δύσβατος, ειδικά σήμερα που οι προκλήσεις της κλινικής και διοικητικής διαχείρισης της πανδημίας φαίνεται να έχουν καταπονήσει τόσο τα συστήματα υγείας όσο και την κοινωνίες γενικότερα. Η πανδημία όμως, αργά ή γρήγορα θα ελεγχθεί. Οι παράγοντες που προκαλούν ηθικούς τραυματισμούς είναι πολλοί και θα επιμείνουν ακόμα και μετά το πέρας της πανδημίας μιας και ξεριζώνονται με κόπο. Αξίζει να παλέψουμε προς αυτή τη κατεύθυνση με στόχο την ασφάλεια, την εμπιστοσύνη, την ειλικρινή και αποτελεσματική συνεργασία (Williams et al. 2020).  Άλλωστε, παραφράζοντας τον αναγεννησιακό Πατρινό Παναγιώτη Κανελλόπουλο, η ζωή «δεν είναι μόνο μοίρα αλλά και βούληση δική μας».

 

References

Maguen, Shira; Price, Matt A. (2020): Moral injury in the wake of coronavirus: Attending to the psychological impact of the pandemic. In Psychological trauma : theory, research, practice and policy 12 (S1), S131-S132. DOI: 10.1037/tra0000780.

Shale, Suzanne (2020): Moral injury and the COVID-19 pandemic: reframing what it is, who it affects and how care leaders can manage it. In leader, leader-2020-000295. DOI: 10.1136/leader-2020-000295.

Wicke, Philipp; Bolognesi, Marianna M. (2020): Framing COVID-19: How we conceptualize and discuss the pandemic on Twitter. In PloS one 15 (9), e0240010. DOI: 10.1371/journal.pone.0240010.

Williams, Roger D.; Brundage, Jessica A.; Williams, Erin B. (2020): Moral Injury in Times of COVID-19. In Journal of health service psychology, pp. 1–5. DOI: 10.1007/s42843-020-00011-4.

@UP Περιοδική έκδοση του Πανεπιστημίου Πατρών, Περίοδος Γ, Τεύχος 1

Επίθεση και στη ψυχική υγεία

Της Τέτας Γιαννάρου

Αυτή η πανδηµία µοιάζει µε Λερναία Ύδρα. Μεταλλάσσεται και πλήττει µε ποικιλοµορφία όλα τα πεδία της ζωής.Οι ανθρώπινες κοινωνίες παγκοσµίως βάλλονται σε όλα τα επίπεδα. Τα µέτρα που επιβάλλονται για την αναχαίτηση της πανδηµίας, πέρα από το τεράστιοπρόβληµα που εύλογα δηµιουργείται στην παγκόσµια οικονοµία, διαταράσσουν παράλληλα την ισορροπία του κοινωνικού ιστού. Η αποφυγή των συναναστροφών και των συναθροίσεων, το επιβεβληµένο των αποστάσεων και της επαφής µε συγγενείς, φίλους και γνωστούς, δηµιουργεί αρνητικά συναισθήµατα γιατί έρχεται σε πλήρη αντίθεση µε τη κοινωνική φύση του ανθρώπινου είδους. Ο κορωνοϊός εκτός από όσους προσβάλλει και νοσούν, επέβαλε την πλήρη εκτροπή από τις καθιερωµένες νόρµες στον εργασιακό και τον κοινωνικό χώρο. Η ανελευθερία των κινήσεων και η έλλειψη ουσιαστικής επαφής µεταξύ των ανθρώπων οδήγησε στην αποµόνωση και δηµιούργησε πλήθος φοβιών αλλά και ποικίλων µορφών κατάθλιψης. Στις ευπαθείς οµάδες και στην Τρίτη Ηλικία τα προβλήµατα οξύνονται. Με ποιο τρόπο αντιµετωπίζεται η παράπλευρη παρενέργεια της «τοξικότητας» του κορωνοϊού;
Ποια τα µέτρα για τη δεδοµένη κατάσταση που διαταράσσει την υγιή ψυχολογία του πληθυσµού; Με ποιο τρόπο υποκαθίσταται η συναναστροφή, το άγγιγµα και η αγκαλιά, ώστε να µην διαταραχθεί η ψυχική µας υγεία; Η πανδηµία βιώνεται ως τραύµα έδειξε η υπό δηµοσίευση µελέτη της Ψυχιατρικής Κλινικής του Πανεπιστηµίου Πατρών. Απαντήσεις από τον επίκουρο Καθηγητή Ψυχιατρικής του Πανεπιστηµίου Πατρών Παναγιώτη Αλεξόπουλο εξειδικευµένο στη Φιλοσοφία της Ψυχικής Υγείας και στα προβλήµατα της Τρίτης Ηλικίας.

-Η προσπάθεια ανάσχεσης της  πανδημίας επέφερε ως γνωστόν  παγκοσμίως μέτρα, που εκτρέπουν τις κοινωνίες από τον συνήθη τρόπο ζωής και αναστέλλουν ελευθερίες. Η μακροχρόνια επιβολή τήρησης  αποστάσεων  και επομένως κοινωνικών συναναστροφών και διασκέδασης διαταράσσουν  την υγιή ψυχολογία. Τι πρέπει να γίνει ως αντίμετρο αυτής της κατάστασης;

To ερώτημα σας είναι καίριο και ουσιαστικό και αγγίζει την αιτία των δυσκολιών που σχεδόν το σύνολο της κοινωνίας έχει σε σχέση με την τήρηση των περιοριστικών μέτρων. Σε λίγες εβδομάδες κλείνουμε σχεδόν ένα χρόνο υπό συνθήκες σχεδόν πολεμικές, με έναν εχθρό που προκαλεί καθημερινά ανθρώπινες απώλειες, δοκιμάζει τις αντοχές του συστήματος υγείας και επιδεινώνει περαιτέρω τις οικονομικές συνθήκες. Ας μη λησμονούμε πως δε ζούμε σε συνθήκες κανονικότητας. Τα μέτρα είναι αναγκαία για να αποφευχθούν τα χειρότερα. Είναι πια η διαχείριση της πανδημίας στοίχημα καρτερικότητας και υπομονής, όχι μόνο λόγω των περιορισμών, αλλά και της ενίοτε επιδεικτικής αθέτησης τους από μερίδα ανωνύμων και επωνύμων. Ειδικά οι τελευταίοι τραυματίζουν με τέτοιες συμπεριφορές ηθικά την κοινωνία. Ασχολείται αρκετά τους τελευταίους μήνες η ιατρική κοινότητα με αυτή την έννοια, με το ηθικό τραύμα.

Μέσα σε αυτό το δυσμενές περιβάλλον, το διαδίκτυο και τα κοινωνικά δίκτυα συνιστούν ίσως εν μέρει κάποιο αντίδοτο. Η επιβράδυνση των ρυθμών της καθημερινότητας είναι λαμπρή ευκαιρία για ασκήσεις ενσυνείδητης βίωσης της στιγμής, δηλαδή εστίασης των αισθήσεων στο εδώ και στο τώρα, πχ στη μυρωδιά του βρεγμένου από τη βροχή χώματος ή στην αίσθηση που αφήνουν τα ακροδάκτυλα του άλλου στο πρόσωπο μας. Η δοκιμασία αυτή της πανδημίας θυμίζει μετά από αρκετές ανέφελες δεκαετίες την ευθραυστότητα των ανθρώπων και κυρίως την κοινή μας μοίρα σε αυτή την ευθραυστότητα. Η συνειδητοποίηση της είναι κέρδος πολύ μεγάλο και πυξίδα μέτρου και σύνεσης. Υπάρχει καλύτερο αντίμετρο από τη σύνεση, το μέτρο και την καρτερικότητα στα μέτρα περιορισμού που τόσο μας δυσκολεύουν;  Ζούμε σε συνθήκες πολέμου, όπως τονίζουν επίμονα οι λοιμωξιολόγοι που είναι οι πλέον ειδικοί στα θέματα αυτά. Ας μη το ξεχνάμε!

-Γνωρίζω ότι έχετε συμβάλλει σε μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε από
τους καθηγητές Κλινικής Ψυχιατρικής κ.κ. Φ. Γουρζή και Κ. Ασημακόπουλο. Ποια η κεντρική ιδέα της εν λόγω μελέτης και πότε θα δημοσιευθεί;

Μελετήθηκε το ψυχικό αποτύπωμα του πρώτου lockdown στην Ελλάδα. Οι συμμετοχές ήταν πάνω από 1400 και ξεπέρασαν όπως κατανοείτε τις προσδοκίες μας. Η συνάδελφος παιδοψυχίατρος και επιστημονική συνεργάτιδα της Κλινικής μας κ. Κατερίνα Καραϊβάζογλου “έτρεξε” τις αναγκαίες στατιστικές αναλύσεις και τα αποτελέσματα βρίσκονται υπό δημοσίευση σε έγκριτο περιοδικό. Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον εύρημα της μελέτης αυτής είναι το γεγονός πως η πανδημία βιώνεται ως τραύμα ακόμα και σε χώρες όπως η Ελλάδα οι οποίες την περασμένη άνοιξη, οπότε και συλλέξαμε τα στοιχεία, τα πήγαν εξαιρετικά καλά στη διαχείριση της πανδημίας. Στο γενικό πληθυσμό οι άνθρωποι εμφανίζουν συμπτώματα που συναντούν οι ειδικοί στο μετατραυματικό στρες, όπως αποφευκτικές συμπεριφορές ή και υπερεγρήγορση και ανησυχία, ακόμα και όταν η πανδημία δεν είναι εκτός ελέγχου. Οι τότε αβεβαιότητες σχετικά με τη θεραπεία και η μεγάλη μεταδοτικότητα λειτούργησαν τραυματικά.

Να  σας αναφέρω επίσης και τη νέα διεθνή πολυκεντρική μελέτη στην οποία συμμετέχει η κλινική μας και αφορά τις επιπτώσεις της πανδημίας στα παιδιά και στους εφήβους και στην ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη. Η Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Πατρών με το Διευθυντή της Καθηγητή κ. Φίλιππο Γουρζή και την παιδοψυχίατρο κ. Μαρία Καλογεροπούλου, συμμετέχει μαζί με άλλες επιστημονικές ομάδες από άλλες πόλεις της χώρας (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Γιάννενα, κα.) σε αυτήν την προσπάθεια.

-Οι πληθυσμιακές ομάδες που πλήττονται από τον κορωνοϊό είναι κατά κύριο λόγο η τρίτη ηλικία. Οι ηλικιωμένοι που ενδεχομένως  έχουν και υποκείμενα νοσήματα  θεωρούνται ευπαθείς και ως εκ τούτου  τα μέτρα σε αυτή την ομάδα γίνονται αυστηρότερα, ώστε  οδηγούν σε σοβαρά προβλήματα κατάθλιψης. Ποια η αντιμετώπιση;

Οι ηλικιωμένοι βρίσκονται όντως συχνότερα στο μάτι του κυκλώνα αυτής της πανδημίας. Ο εγκλεισμός δύναται να τους  ανοίξει παράθυρα στον κόσμο της τεχνολογίας και του διαδικτύου ή να τους εξασφαλίσει επιτέλους τον αναγκαίο χρόνο να ασχοληθούν απερίσπαστοι εξασφαλίσει επιτέλους τον αναγκαίο
χρόνο να ασχοληθούν απερίσπαστοι µε τα χόµπι τους (κηπουρική, µαγειρική χειροτεχνία, διάβασµα, οργάνωση του αρχείου τους). Αν νιώθουν όμως πως η συναισθηματική κατάσταση τους έχει επιβαρυνθεί σημαντικά, είναι κρίσιμο να ζητήσουν τη βοήθεια των ειδικών, μιας και η κατάθλιψη στην τρίτη ηλικία είναι μια διαταραχή “σκληροτράχηλη” που χρήζει άμεσης παρέμβασης για να μην καταστεί χρόνια και να μην επιπλακεί με άλλες νόσους όπως αυτές που σχετίζονται με προβλήματα μνήμης,  προσοχής κα.

-Τι κατά τη γνώμη σας υποκαθιστά τη συναναστροφή,  το άγγιγμα και την αγκαλιά, ώστε να μην διαταραχθεί  η ψυχική μας υγεία;

Σε κανονικές συνθήκες, τίποτα, είναι η απάντηση κατά τη γνώμη μου. Σήμερα όμως δε ζούμε σε κανονικές συνθήκες.  Είμαστε αντιμέτωποι με έναν εχθρό που επελαύνει αφήνοντας πίσω του νεκρούς. Ίσως η ευκαιρία που έχουμε λόγω της επιβράδυνσης των ρυθμών της καθημερινότητας μέσα στην καραντίνα για περισσότερες κοινές και ουσιαστικές στιγμές με τους ανθρώπους του στενού μας κύκλου  να συνιστά ένα καλό αντίδοτο. Η αξιοποίηση της ευκαιρίας για δούλεμα των σημαντικών κοντινών σχέσεων μας, είναι νομίζω η πρόκληση αυτής της περιόδου.

-Με ποιο τρόπο τα άτομα που φροντίζουν ηλικιωμένους με προβλήματα μνήμης και νευρονοητικές διαταραχές μπορούν να διαφυλάξουν την ψυχική τους υγεία;

Oι άνθρωποι αυτοί αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες αυτή την εποχή και είναι ψυχικά πολύ ευάλωτοι. Δημοσιεύσαμε πρόσφατα σε συνεργασία με το Κέντρο Ημέρας για άτομα με άνοια του Σωματείου “Φροντίζω” στην Πάτρα και το ψυχογηριατρικό τμήμα του Αιγηνήτειου Νοσοκομείου στην Αθήνα μελέτη σχετικά με την επιβάρυνση των φροντιστών ανθρώπων με τέτοια προβλήματα. Διαπιστώσαμε πως η πανδημία έχει κάνει τους φροντιστές να νιώθουν ψυχικά πιο επιβαρυμένοι από τα συμπτώματα των ασθενών που φροντίζουν δίχως τα συμπτώματα αυτά καθαυτά να έχουν επιδεινωθεί. Είναι ένα μεγάλο πρόβλημα αυτό. Σεμινάρια και οδηγίες μέσω διαδικτύου προσφέρουν ίσως κάποια ανακούφιση. Επίσης κατ’οίκον παρεμβάσεις ομάδων εξειδικευμένου προσωπικού στη φροντίδα ανθρώπων με άνοια προσφέρουν ανάσα στους φροντιστές τους. Χρειάζεται όμως άπλωμα τέτοιων παρεμβάσεων στο ευρύ σώμα της κοινωνίας, στην κοινότητα, και υπέρβαση των γεωγραφικών και άλλων ανισοτήτων. Η 6η ΥΠΕ μαζί το πρόγραμμα “Βοήθεια στο σπίτι” των Δήμων, τη Ψυχιατρική Κλινική και το Πανεπιστήμιο ξεκινούν παρέμβαση με στόχο το κλείσιμο της ψαλίδας των ανισοτήτων στη φροντίδα των ηλικιωμένων που χρειάζονται ψυχική στήριξη.

“Η Γνώμη”, 11 Ιανουαρίου 2021