Δρ. Π. Κ. Αλεξόπουλος, Επικ. καθηγητής ψυχιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, και Α. Παπάζογλου, Υπεύθυνος ενδυνάμωσης στο Σύλλογο Οροθετικών Ελλάδος «Θετική Φωνή».
Ένα μωσαϊκό ανθρώπων με διαφορετικές επαγγελματικές ταυτότητες (κοινωνιολόγοι, φιλόλογοι, κοινωνικοί λειτουργοί, νοσηλευτές, ιατροί κ.α.) συναντήθηκε και προβληματίστηκε πριν λίγες μέρες σχετικά με τις επιδράσεις του κοινωνικού στιγματισμού στη δημόσια υγεία. Η ευκαιρία δόθηκε στα πλαίσια της φετινής ημερίδας «H Δημόσια Υγεία στο Προσκήνιο» που οργανώθηκε από το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών “Δημόσια Υγεία” του Πανεπιστημίου Πατρών με τη φροντίδα των Καθηγητών του Τμήματος Ιατρικής Απ. Βανταράκη και Χαρ. Γώγου.
To στίγμα ψηλαφείται, λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά, σε κάθε έκφανση της κοινωνικής ζωής. Φαινομενικά «αθώα» στερεότυπα και προκαταλήψεις που σχετίζονται με τη διαφορετικότητα (π.χ. εθνική ή θρησκευτική ταυτότητα, ασθένειες όπως το HIV/AIDS, αναπηρίες, γηρατειά, ψυχική νόσος, σεξουαλικός προσανατολισμός) αποτελούν τη βάση για την εκκόλαψη του στίγματος. Το αυγό του φιδιού δε σπάει όμως δίχως την ύπαρξη ανισορροπίας δυνάμεων. Η εκάστοτε ισχυρή ομάδα (οικονομικά, κοινωνικά, επιστημονικά, πολιτισμικά, αριθμητικά κλπ) χρησιμοποιεί τέτοιου είδους στερεότυπα και προκαταλήψεις σαν μοχλό αποκλεισμού, καταπίεσης ή/και βίαιης ενσωμάτωσης των φορέων της διαφορετικότητας. Έτσι γεννιέται το στίγμα που ταλανίζει τη δημόσια υγεία και σχετίζεται με διακρίσεις στην περίθαλψη των φορέων του. Ας αναλογιστεί κανείς την επιφυλακτικότητα του υγειονομικού προσωπικού έναντι πασχόντων από χρόνια ψυχιατρικά νοσήματα ή τη στάση θεραπευτηρίων έναντι της ενδεχόμενης οροθετικότητας ασθενών που πρόκειται να χειρουργηθούν.
Πως δύναται να επιτευχθεί η υπέρβαση του στίγματος; Φυσικά με παρεμβάσεις ενημέρωσης και ευασθητοποίησης, τόσο γενικές (π.χ. δηµιουργία επικοινωνιακού υλικού, συνεργασία µε τα ΜΜΕ, επιστηµονικές-ενηµερωτικές-πολιτιστικές εκδηλώσεις κ.α.) όσο και στοχευμένες. Οι τελευταίες έχουν να κάνουν κυρίως με εκπαιδευτικά προγράμματα σε μαθητές, εκπαιδευτικούς, αλλά και επαγγελµατίες υγείας, αστυνομικούς, δημοσιογράφους, δικαστικούς λειτουργούς, ενώ καίριες είναι και οι παρεμβάσεις ενδυνάμωσης και ψυχοεκπαίδευσης των φορέων του στίγματος και των οικείων τους. Είναι κρίσιμο και καταλυτικό για την αποτελεσματικότητά τους, οι ανωτέρω παρεμβάσεις να μην περιορίζονται σε «άνευρες» και θεωρητικές διαλέξεις/ομιλίες αλλά να στηρίζονται στη συνέργεια και στην ανοιχτή αλληλεπίδραση μεταξύ των φορέων του στίγματος και της εκάστοτε ομάδας που βρίσκεται στο επίκεντρο της δράσης. Το βίωμα και η σχέση είναι αναγκαία για τον περιοριορισμό των στιγματιστικών συμπεριφορών, μιας και το στίγμα δε σχετίζεται μόνο με τις νοητικές λειτουργίες, αλλά και με συναισθηματικές διεργασίες και συμπεριφορές.
Αρκούν τέτοιες παρεμβάσεις για την αντιμετώπιση του κοινωνικού στιγματισμού στο σημερινό ραγδαίως μεταβαλλόμενο κόσμο; Πιθανόν όχι, μιας και νέες εκφάνσεις διαφορετικότητας αναδύονται με καλειδοσκοπικούς ρυθμούς. Η παγκοσμιοποίηση, η μετανάστευση, η ροή πληροφοριών μέσω διαδικτύου, η έμφαση στα ατομικά δικαιώματα αλλά και οι νέες διαγνωστικές και θεραπευτικές πραγματικότητες συμβάλλουν στη συνεχή διαμόρφωση νέων ταυτοτήτων (π.χ. επιλογή συμφώνου συμβίωσης, διάδοση ομοιοπαθητικής) που «ξενίζουν» στις πλειοψηφίες. Οι προσπάθειες ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης θα είναι πάντα τουλάχιστον ένα βήμα πίσω από το στίγμα που πυροδοτείται από τις διαρκώς αναδυόμενες νέες ταυτότητες. Αντίδοτο σε αυτή τη νέα πραγματικότητα θα μπορούσε να είναι η εμβάθυνση της ανοιχτότητας της δημοκρατίας. Η επιμονή στο σεβασμό των ατομικών δικαιωμάτων και επιλογών και η ασυμβίβαστη προάσπιση του κράτος δικαίου (π.χ. διάκριση εξουσιών, απρόσκοπτη λειτουργία ανεξάρτητων αρχων κ.α. ) δύνανται να αποτελέσουν ανάχωμα/αντίβαρο στις αυθαιρεσίες της εκάστοτε ισχυρής ή απλώς πλειοψηφικής κοινωνικής ομάδας. Σε αυτό το πλαίσιο η διαμόρφωση σαφών κατευθυντήριων οδηγιών για τη διαχείριση των διαφόρων ασθενειών περιορίζει την επίδραση του κοινωνικού στιγματισμού στη συμπεριφορά ιατρών, νοσηλευτών και άλλων λειτουργών του υγειονομικού τομέα. Εάν καθένας γνωρίζει με σαφήνεια τι οφείλει να πράξει ως επαγγελματίας πέρα από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις του, τότε o χώρος που αφήνεται για να «δράσει» το στίγμα συρρικνώνεται. Με αυτό τον τρόπο, μαζί βέβαια με τις παρεμβάσεις ενημέρωσης και ευασθητοποίησης, θωρακίζεται η δημόσια υγεία από τις σειρήνες των αρνητικών επιδράσεων του κοινωνικού στιγματισμού στο σημερινό ραγδαίως μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Δύσκολο στοίχημα για κοινωνίες «ελεγχόμενης ανοιχτότητας» όπως η ελληνική…
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ, 4 Δεκεμβρίου 2018
